محیط‌زیست مهمترین موضوعی است که انسان می‌بایست برای بقا به آن بپردازد. از زمان شروع زندگی اجتماعی بشر از عصر کشاورزی تا انقلاب صنعتی و عصر فناوری اطلاعات انسان با هدف رسیدن به رفاه بیشتر و زندگی بهتر لطمات و صدمات جبران ناپذیری بر محیط‌زیست وارد کرده است. تخریب محیط‌زیست و استفاده بی‌رویه و غیرمعقول از منابع طبیعی و استفاده سرسام‌آور از منابع فسیلی و تجدیدناپذیر نشانه‌های بارز آن میباشد، لذا می‌توان گفت نقش انسان در حفظ محیط‌زیست از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. از میان آلاینده‌های مؤثر بر محیط‌زیست نقش بخش حملونقل و تأثیراتی که بر محیط‌زیست دارد، بسیار قابل توجه است.
بخش حملونقل به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان فرآوردهای نفتی بیش از ۶۱ درصد از کل فرآورده‌های نفتی را مصرف می‌کند و از بخش‌های تأثیرگذار در مصرف انرژی و آلودگی محیط‌زیست میباشد. سوخت مصرفی راه‌آهن تنها گازوئیل است در حالی که بخش جاده از ۳ نوع سوخت گازوئیل، بنزین و گاز طبیعی استفاده می‌کند. بر اساس آمار موجود، نسبت مصرف سوخت در بین وسایل نقلیه جاده‌ای و ریلی در بخش حمل بار، با توجه به نوع وسیله نقلیه کامیون و تریلی از یک به شش تا یک به هفت متفاوت میباشد. بنابراین می‌توان گفت راه‌آهن همچنان کمتر از جاده در بخش بار سوخت مصرف می‌کند.
سیستم‌های حملونقل هر کشور یکی از مهمترین اجزاء اقتصاد در آن میباشد، که در روند رشد و توسعه اقتصادی آن‌ها بسیار تأثیرگذار هستند. اما مسئله‌ای که درمورد این سیستم‌ها نسبت به دیگر قسمت‌های اقتصادی در هر کشور وجود دارد مصرف بیش از حد انرژی و سهم آن‌ها در پخش گازهای گلخانه‌ای میباشد. در میان روش‌های مختلف در حملونقل ریلی داخلی، هزینه‌های تخریب و اجتماعی به مراتب کمتر از حملونقل جاده‌ای میباشد. به‌طوری‌که می‌توان گفت، حملونقل جاده‌ای نسبت به حملونقل ریلی ۸ برابر بیشتر، محیط‌زیست را آلوده می‌کند. به همین دلیل حملونقل ریلی، گزینه مناسبی در توسعه بخش حملونقل به‌شمار می‌آید.
نگاه زیست‌محیطی به حملونقل ریلی داخلی
حملونقل ریلی داخلی از جمله شیوه‌های مرسوم حملونقل زمینی میباشد که از نظر مصرف انرژی و نیز ایمنی به‌صرفه‌تر هستند. البته در گذشته به‌دلیل سرعت پایین قطارها، استفاده بهینه از ظرفیت راه‌آهن، بیشتر به منظور جابجایی کالا و مواد از آن استفاده می‌شد، اما در سال‌های اخیر به‌دلیل بالا رفتن قیمت حملونقل هوایی، عملکرد ضعیف حملونقل جاده‌ای و افزایش سرعت و بالا رفتن امکانات رفاهی قطارها، حملونقل ریلی داخلی مورد استقبال بیشتری قرار گرفته است.
بیان تأثیرات منفی حملونقل بر محیط‌زیست
جابجایی مسافر و همچنین کالاها با ورود نسل پیشرفته و جدید از حملونقل به زندگی مردم، بسیار آسان گردیده است. با استفاده از ماشین‌آلات صنعتی در زندگی روزمره باعث شده که تا حد زیادی در انجام کارها سرعت ببخشد. جالب است بدانید تا اوایل قرن بیستم، طبیعت با داشتن قدرت خودپالایی خویش، آلودگی‌ای که بر اثر سوختن انرژی در ماشین‌آلات تولید می‌شده را از میان برمی‌داشت؛ بنابراین مشکل خاصی دیده نمی‌شد. اما با گذشت زمان و استفاده‌ی بیشتر بشر از انواع ماشین‌آلات، سوخت‌های فسیلی در ماشین‌ها ،آلودگی هوا و مشکلات دیگری را ایجاد کرده‌اند. اما گسترش سیستم حملونقل تنها به محیط‌زیست آسیب نمی‌زند بلکه ما در ادامه تعدادی از مهمترین اثرات منفی آن بر محیط اطرافمان را به اختصار بیان می‌کنیم.
- تغییر اقلیم: اثر گلخانه‌ای اساسی‌ترین جز در تغییرات آب‌و‌‌هوایی به‌شمار می‌آید. در واقع گازهای گلخانه‌ای دلیلی بر گرم شدن زمین و از بین رفتن یخچال‌های طبیعی و همچنین اثرات منفی متعدد دیگر هم بوده است.
- بریدن درختان: از قدرت خودپالایی طبیعت در اثر قطع تدریجی درختان و نابودی محیط‌زیست کاسته می‌شود و به مرور باعث ایجاد مشکلاتی مانند باران‌های اسیدی، گرم شدن زمین و ایجاد سیل می‌شود.
- کاهش کیفیت هوا: موتورهای دریایی، وسایل نقلیه، هواپیماها و لوکوموتیوها با انتشار گاز و ذرات معلق، منابع آلودگی به‌حساب می‌آیند. که ازجمله این گازها سرب، بنزن، اکسیدهای نیتروژن، مونوکسیدکربن، تترافلوراید سیلیکون، فلزات سنگین و ذرات معلق می‌‌باشند. انتشار دی‌اکسید گوگرد و اکسیدهای نیتروژن در جو، ترکیبات اسیدی متفاوتی را ایجاد می‌کنند که در اثر واکنش با رطوبت، ابر باران اسیدی تولید خواهد کرد. اثرات مخرب، بارش‌های اسیدی بر روی محیط طبیعی زمین قابل چشم‌پوشی نیستند که بدترین اثر آن نابودی تدریجی جنگل‌ها میباشد.
- کاهش کیفیت آب: مواد شیمیایی، سوخت و سایر ذرات خطرناک که توسط هواپیما، اتومبیل و قطار، دور انداخته می‌شود، می‌توانند باعث آلودگی سیستم‌های هیدروگرافی شوند. لایروبی، ورود پسماند و نشت روغن از جمله تأثیرات اصلی حملونقل دریایی میباشد که بر کیفیت آب تأثیر می‌گذارد. با پایین آمدن کیفیت آب، محیط‌زیست جانداران دریایی و همچنین انسان‌ها به خطر می‌افتد.
- ایجاد آلودگی صوتی: این مسئله توانایی دریافت اطلاعات صوتی را در جانوران دچار اختلال کرده و باعث می‌شود که در سال‌های اخیر دسته‌ای جانوران مسیر خود را در محیط زندگی‌شان گم کنند.
- تغییر خاک از نظر کیفی: زمین‌های حاصل‌خیز بر اثر ساخت بزرگراه یا بندر و فرودگاه، به تدریج از بین رفته‌اند. همچنین نشت سوخت و روغن از وسایل نقلیه موتوری در اطراف جاده‌ها، بعد از مدتی وارد خاک شده و به آن آسیب می‌زنند. در ضمن حتی مواد شیمیایی که برای حفظ اتصالات راه‌آهن استفاده می‌شود، وارد خاک خواهد شد.
تأثیر مثبت حملونقل ریلی در محیط‌زیست
استفاده بیش از حد، از انواع مختلف سیستم‌های حملونقل باعث اختلالات زیادی در محیط‌زیست خواهد شد. با ورود ماشین‌آلات، استفاده از حیوانات در حمل مسافر و کالا تقریباً به صفر رسیده و مردم دیگر نیازی نیست که به جنگل‌های بکر و یا کویرهای دست نخورده وارد شوند تا به مقصد خود برسند. و در ضمن هرچه انسان‌ها به محیط زندگی حیوانات کمتر وارد شوند، میزان آسیب به آن‌ها کمتر خواهد بود.
در کشورمان با بخش ویژه‌ای از آلاینده‌ها متعلق به خودروها و حوادث جاده‌ای روبرو هستیم و بخش مهمی از آلاینده‌های خطرناک و از بین‌برنده توسط خودروها و اتفاقات ناشی از برخوردهای آن‌ها ایجاد می‌گردد. در ضمن آلودگی هوا ناشی از سوخت فسیلی خودروها، در وضعیت بحرانی و خطرناکی نیز قرار دارد. دلیل آلودگی‌های زیست‌محیطی مانند آلودگی هوا، به‌خاطر عوامل زیادی از قبیل، افزایش تعداد خودروها، تغییر شیوه حملونقل و همچنین حوادث جاده‌ای و تصادفات خودروها به‌شمار می‌آید. البته راه‌های زمینی به‌عنوان زیرساخت‌های جوامع امروزی با وسعت زیاد در همه مناطق پخش شده‌اند و این مسئله به‌خاطر، وظیفه نخستین راه‌ها، که آسان‌سازی حملونقل و نیز حملونقل ریلی داخلی در مناطق مختلف میباشد در نظر گرفته می‌شود.
اما همین ابزار ایجاد ارتباط هم اکنون با گسترش حملونقل، حوادث جاده‌ای به پیامدی مخرب برای محیط‌زیست مبدل گردیده است. در سطح جهانی، دلیل اصلی تولید دی اکسید کربن و انتشار آن در محیط، حملونقل میباشد و اثر گلخانه‌ای حاصل از آن یکی از مهمترین مشکلات زیست‌محیطی به‌حساب می‌آید. بنابراین حوادث جاده‌ای در قسمت حملونقل با هدف کاهش آن یکی از موارد مورد توجه زیربنایی، برای افزایش و بهبود کیفیت محیط‌زیست به‌حساب می‌آید.
بیش از ۹۵ درصد جابه‌جایی بار و مسافر در داخل کشور از طریق خطوط زمینی (ریلی و جاده‌ای) انجام می‌شود و بیشترین مصرف فرآورده‌های نفتی در کشور در بخش حملونقل، گازوئیل و بنزین است. این در حالی است که حملونقل ریلی با توجه به سهم ۵/۱۲ درصدی در جابه‌جایی بار و سهم ۱۰ درصدی در حمل مسافر، تنها دو درصد مصرف گازوئیل کشور را به خود اختصاص می‌دهد.
مقایسه حملونقل ریلی و جاده‌ای در حفاظت محیط‌زیست
مقایسه مصرف انرژی در حملونقل ریلی و جاده‌ای تجزیه و تحلیل‌های مختلفی وجود دارد و آمار و ارقام متفاوتی ارائه شده است در گزارش مقایسه مصرف سوخت در سیستم حملونقل ریلی و جاده‌ای گروه مطالعات اقتصادی مرکز تحقیقات راه‌آهن میزان مصرف گازوئیل در حملونقل بار جاده‌ای به ازای هر تن کیلومتر بار برابر ۵۹ سی‌سی و میزان مصرف گازوئیل در حملونقل مسافر جاده‌ای به ازای هر نفر کیلومتر مسافر برابر ۳۶ سی‌سی است همچنین میزان مصرف گازوئیل حملونقل ریلی در بخش بار حدود ۵/۱۰ سی‌سی و در بخش مسافر ۸/۶ سی‌سی به ازای هر نفرکیلومتر میباشد.
به‌طوری که اعداد و ارقام موجود نشان می‌دهند که هزینه‌های آلوده‌کنندگی حملونقل جاده‌ای (بارنامه) به‌طور متوسط ۴/۷ برابر حملونقل ریلی است و میزان کل هزینه‌های حملونقل جاده‌ای (اعم از هزینه‌های آلاینده‌های زیست‌محیطی، هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم تصادفات برای هر واحد حمل ، مجموع هزینه‌های اجتماعی و… ) ۳۷ برابر حملونقل ریلی است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که حملونقل ریلی نسبت به سایر شقوق حملونقل خصوصاً حملونقل جاده‌ای بسیار کارآمدتر بوده و سازگاری بیشتری با محیط‌زیست دارد. استفاده از حملونقل ریلی در زمینه حفظ محیط‌زیست نسبت به حملونقل جاده‌ای مورد تأکید است به‌طوری که بدان حملونقل سبز عنوان نموده‌اند بخشی از مزیت‌های حملونقل ریلی به شرح ذیل میباشد:
- آلودگی هوا : در تحقیقات به عمل آمده در کشور سوئد معلوم شد چنان‌چه بیشتر از راه‌آهن استفاده نمایند در طی ده سال می‌توانند میزان آلودگی هوا را به میزان ۳۰ درصد اکسید نیتروژن، ۸۰ درصد هیدروکسیدها و ۵۰ درصد هیدروکربن‌ها کاهش دهند در این تحقیقات مشخص گردیده است که سهم راه‌آهن در آلودگی هوا فقط ۱ درصد است. میزان انتشار گازهای آلاینده و گلخانه‌ای ناشی از احتراق سوخت‌های فسیلی در بخش حملونقل نشان می‌دهد که سهم انتشار آلاینده‌ها در بخش حملونقل جاده‌ای به مراتب بیشتر از بخش ریلی میباشد.
- سروصدا : در این زمینه راه‌آهن مفیدتر بوده و تحقیقات علمی ثابت کرده است که سروصدای حاصله از ریل به‌خاطر برد فرکانس مفیدشان آزار و اذیت کمتری نسبت به سروصدای حاصله از خودروهای جاده‌ای دارند.
- استفاده از زمین : در کشور آلمان راه‌ها و جاده‌های آن مساحتی حدود ۹/۴ درصد از خاک این کشور را دربر می‌گیرد که از این مقدار یعنی ۹/۴ درصد چیزی کمتر از نیم درصد متعلق به راه‌آهن میباشد. راه‌آهن نیاز چندانی به زمین ندارد، یک مسیر دو خطه مدرن فقط ۷/۱۳ متر زمین (عرض) را اشغال می‌کند. حریم راه‌آهن هم به آن اضافه می‌شود اما یک بزرگراه چهار باندی با ظرفیت مشابه تقریباً سه برابر زمین مذکور را نیاز دارد. از طرفی راه‌آهن به اندازه‌ای که جاده در موازنه محیطی دخالت دارد تغییری در محیط ایجاد نمی‌کند.
- ایمنی: آمار نشان داده است که مسافرت‌های ریلی از ایمنی بیشتری نسبت به مسافرت‌های جاده‌ای برخوردارند. مقایسه مسافرت‌های ریلی با مسافرت‌های جاده‌ای نشان می‌دهد که خطر تصادف جاده‌ای ۲۱ برابر بیشتر از مسافرت ریلی است.
نتیجه‌گیری
حملونقل ریلی از جمله شیوه‌های مرسوم حملونقل زمینی است که واجد صرفه‌های اقتصادی بالا از نظر مصرف انرژی و نیز ایمنی است. هرچند در گذشته به لحاظ سرعت کم قطارها بهره‌گیری از ظرفیت راه‌آهن بیشتر به‌منظور جابجایی کالا و مواد بوده است اما در سال‌های اخیر به‌دلیل گرانی حملونقل هوایی نارسایی شبکه حملونقل جاده‌ای و افزایش سرعت و بهبود امکانات رفاهی قطارها، حملونقل ریلی از استقبال برخوردار شده است. حملونقل ریلی نسبت به حملونقل جاده‌ای دارای مزیت‌های نسبی متعددی از قبیل ظرفیت بالای جابجایی، مصرف کم انرژی، سهم ناچیز در آلودگی محیط‌زیست و آلودگی صوتی، ضریب ایمنی، رفاه و راحتی بیشتر است.
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که حملونقل ریلی نسبت به سایر شقوق حملونقل خصوصاً حملونقل جاده‌ای بسیار کارآمدتر بوده و سازگاری بیشتری با محیط‌زیست دارد با کاهش مصرف سوخت از طریق بهره‌گیری بیشتر از حملونقل ریلی در بخش حمل بار و مسافر می‌توان تا حد بسیار زیادی از انتشار گازهای آلاینده که باعث آلوده شدن هوا و محیط‌زیست می‌شود جلوگیری کرد نتایج حاصله حاکی از اهمیت بهره‌گیری از حملونقل سازگارتر با محیط‌زیست و حرکت در جهت کاهش عواملی همچون هزینه‌های خارجی بخش حملونقل شامل هزینه‌های آلودگی محیط‌زیست آلودگی صوتی و همچنین هزینه خسارات به منابع طبیعی است. علاوه بر هزینه‌های مذکور بیماری‌های ناشی از این عوامل هم می‌تواند آثار روحی جبران ناپذیری را بر افراد داشته باشد. با افزایش تعداد خودروها در کشور آثار مخرب حملونقل جاده‌ای بر محیط‌زیست هم افزایش می‌یابد و افزایش گازهای گلخانه‌ای خطرات و پیامدهای زیادی بر حیات انسان‌ها و کره زمین دارد. همچنین با توجه به اینکه اگر هزینه‌های اجتماعی ناشی از ارائه خدمات حملونقل را در محاسبات مربوط به قیمت تمام شده لحاظ کنیم در آن صورت نرخ خدمات حملونقل ریلی در مقابل جاده‌ای کاهش یافته و در نتیجه سهم حملونقل ریلی از کل جابجایی افزایش خواهد یافت. در نهایت به این نتیجه می‌رسیم که با افزایش سهم خدمات حملونقل ریلی می‌توان آثار مخرب فعالیت‌های اقتصادی را به حداقل رساند، امکان بهبود استاندارد زندگی را در جامعه فراهم آورده و در عین حال از وارد آمدن خسارات غیرقابل جبران بر آیندگان جلوگیری کرد، با افزایش فرهنگ استفاده بیشتر از وسایل حملونقل سازگار با محیط‌زیست به جای استفاده از خودروهای شخصی که مهمترین نقش را در تخریب محیط‌زیست و انتشار آلاینده‌ها دارند می‌توان خسارات ناشی از این عوامل را کم کرده و تا حدودی حملونقل سازگار با محیط‌زیست را در کشور محقق کرد.
