تغييرات ساختاری اقتصاد بين‌الملل که در ۵۰ سال گذشته رخ داده‌است باعث شده تا سیستم حملونقل اهمیت ویژه‌ای پیدا کند. جهانی شدن سرمايه، كالا، نيروی انسانی، تكنولوژی و اطلاعات نيازمند گسترش ارتباطات و منجر به افزايش پيوندها در سيستم جهانی توليد شده است. بنا به جهانی شدن اقتصاد شرکت‌های بزرگ تمایل دارند تولیدات خود را در یک کشور در حال توسعه انجام دهند زیرا از هزینه‌های کمتری برخوردارند، بنابراین سیستم حملونقل در این میان نقش پر اهمیتی دارد. ضعف امكانات حملونقل داخلی حتی به موقعيت‌های جهانی بازار محصولات يك کشور صدمه وارد می‌کند. فقدان راه زمينی، قابل اعتماد نبودن حملونقل، هزينه بالا، كارايی پايين و صدمات وارده زياد به بهره‌برداران می‌تواند حملونقل را با مشكل روبرو سازد. مشكلات حملونقل علاوه بر آثار اقتصادی، آثار سياسی و اجتماعی خاص خود را نيز دارد. هر دولت و كشور نيرومند و مستقل برای اداره جامعه و چرخش صحيح امور مختلف به يك سيستم حملونقل نيرومند چه در سطح داخلی و چه در سطح بين‌المللی نياز دارد. در ادامه به بررسی نقاط ضعف، نقاط قدرت، فرصت‌ها و تهدیدهای (swot) صنعت حملونقل ریلی می‌پردازیم.
نقاط ضعف
طول زمان سفر
ايران در سال‌های قبل از انقلاب در بخش سرعت سيستم‌های حملونقل ريلی مسافری، مقام سوم جهان را داشت. اما اين بخش بعد از انقلاب مورد غفلت قرار گرفت. ورود و راه‌اندازی قطارهای تندرو پرديس جديد در مسيرهاي مشهد، زنجان، ميانه، قم، اراك، كاشان، اصفهان در طول ۲ سال گذشته باتوجه به امكانات فنی و رفاهی مناسب و سرعت ۱۶۰ كيلومتر در ساعت از فعاليت‌های انجام شده در اين بخش است. در حالی که کشورهای پیشرفته حملونقل با سرعت بالای ۴۰۰ کیلومتر در ساعت نیز جریان دارد.
فرسودگی ناوگان
بی‌توجهی كافی به اين صنعت موجب شده است كه متوسط سن ناوگان مسافری ريلی ۲۴ سال باشد. فرسودگی ناوگان باعث شده است تا سطح راحتی و آسايش مسافران كاهش يابد و به‌علاوه هزينه‌های تعمير و نگهداری قطارها افزايش فزاينده‌ای داشته باشد. شركت رجاء درنظر دارد متوسط عمر ناوگان را تا پايان برنامه به زير ۱۵ سال برساند و اين از اهداف اساسی برنامه چهارم توسعه در اين بخش است و برای دستيابی به چنين هدفی بايد ۲ هزار واگن به ناوگان حملونقل ريلی مسافری افزوده شود.
انحصار دولتی
بزرگترين مشكلی كه گريبان‌گير سيستم راه‌آهن ايران می‌باشد تمركز گرايی شديد دولتی آن و وجود انحصارات دولتی می‌باشد.
مشکلات بازرگانی
- در نظر گرفتن راه‌آهن به عنوان يك مجموعه صرفاً حمل‌كننده به نحوی كه در حقيقت راه‌آهن تنها خود را يك مجموعه حملونقلی می‌داند بدون اينكه در ارائه خدمات جانبی و پشتيبانی حملونقل مانند بكارگيری حملونقل تركيبی فعاليت قابل توجهی داشته باشد.
- وجود قوانين دست و پاگير اداری
- نداشتن نمايندگی‌های فعال و شبكه بازاريابی در كشورهای آسيای ميانه و حوزه قفقاز كه بازار پرظرفيت بار ترانزيتی است
- نبود يا عدم كارآيی سيستم متمركز بازاريابی برای جذب سفارش و جلب مشتری
- بهره‌مند نبودن از امكانات و بازار لازم و مناسب برای ارتباط مستقيم و روان با صاحبان كالا
- نبود بخش كارآمد و پويا و مستقل برای سازماندهی و انجام امور مربوط به ترانزيت در تشكيلات راه‌آهن كه بتواند با ارزيابی بازار و وضعيت تقاضای بار و مسافر و استفاده از اهرم قيمت و ارائه قيمت‌های ترجيحی و تعديلی در جهت جذب مشتريان و افزايش كارآيی و عملكرد مجموعه به طور موثر اقدام كند.
سير و حركت
مشكل سير و حركت به طولانی بودن مدت زمان حركت كالاهای ترانزيت از مبادی ورودی تا دروازه‌های خروجی مربوط می‌شود، برطرف شدن مشكلات اين بخش درجهت كوتاه كردن مدت زمان حمل كالاها، رغبت صاحبان كالا را در استفاده از راه‌آهن برای حمل بار افزايش می‌دهد.
از دیگر ضعف‌های موجود به طور کلی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- قابليت انعطاف پذيری كم در برابر نوسانات تقاضا
- محدوديت حملونقلی در شيب و فرازهای بالا
- كمبود تخصص‌های مورد نياز راه‌آهن در بازار كالا
- كمبود سيستم‌های پيشرفته در زمينه‌های آمار و اطلاعات، كنترل پرژه ، انبارداری ، تداركات ، مالی و اداری
- ضعف استقرار نظام بازرگانی مطلوب در راه‌آهن
نقاط قوت
حملونقل ارزان
از مزيت‌های اصلی سيستم ريلی مسافری پايين بودن نرخ تعرفه آن نسبت به ساير سيستم‌ها با توجه به امكانات و تسهيلات مسافری قابل ارائه در آن است. اين امر ناشی از سياست‌های كنترلی دولت بر نرخ تعرفه بوده و اگرچه امكان استفاده اقشار كم‌درآمد از قطار را فراهم می‌آورد ولی موجب پايين آمدن سطح درآمد بخش مسافری و به تبع آن عدم سرمايه‌گذاری مناسب در گسترش و توسعه حملونقل ريلی مسافری می‌گردد.
راحتی و آسايش سفر
امكانات قابل قبول مانند وسايل خواب، سرويس و پذيرايی در داخل رستوران و كوپه، بهداشت و نظافت، سيستم تهويه مطبوع، روشنايی و نيز تأمين امنيت حريم افراد و خانواده‌ها در طول سفر، مسافرت با قطار را راحت و آسوده می‌سازد.
توانايی و ظرفيت بالای جابجايی مسافر
ظرفيت نقل و انتقال مسافر با قطار، نسبت به ساير وسايل حملونقل مسافر همچون اتوبوس و هواپيما بسيار بالا است به‌طوری كه جابجايی مسافرين با يك قطار برابر با ۱۷ دستگاه اتوبوس است.
صرفه‌جويی در سرمايه ملی
سيستم‌های حملونقل از طريق ايجاد سروصدا، آلودگی هوا، تصادفات و …. صدمات و خسارت قابل توجه و بعضاً غيرقابل جبران به جامعه و محيط‌زيست وارد می‌آورند كه برای جبران اين خسارت نياز به سرمايه‌گذاری‌های كلان می‌باشد و اين امر باعث از بين رفتن سرمايه‌های ملی و فرصت‌ها برای حل مشكلات اساسی جامعه می‌شود. از طرفی عمر مفيد سيستم حملونقل ريلی در مقايسه با ساير سيستم‌های حملونقل بيشتر بوده و همچنين هزينه تعمير و نگهداری آن در مدت مشابه از ساير سيستم‌ها كمتر می‌باشد.
سوانح و تلفات كمتر
یکی از مباحث اصلی در مهندسی ترافيك و برنامه‌ريزی حملونقل، مسئله ايمنی عبور و مرور می‌باشد. در اين راستا كشورهای توسعه يافته با انجام تحقيقات و بكارگيری فناوری بالا، با وجود افزايش تعداد سفرها، موفق به كاهش تعداد تصادفات ناشی از وسايل مختلف حملونقل گرديده‌اند. بر اساس آمار تصادفات ناشی از حملونقل جاده‌ای در كشور ما به نحو چشمگيری در حال رشد بوده و در اين ميان گوی سبقت را از بسياری از كشورهای در حال توسعه ربوده است.
آلودگی محیط زیست
با توجه به مصرف پائين انرژی يکی ديگر از مهم‌ترين مزايای حملونقل ريلی نسبت به حملونقل جاده‌ای، آلودگی كمتر محيط‌زيست است. محاسبات صورت گرفته مقدار انتشار آلاينده‌ها را در حملونقل ريلی نسبت به جاده‌ای را نشان می‌دهد.
مصرف سوخت كمتر
يكي از مهم‌ترين ويژگی‌های سيستم حملونقل ريلی، مصرف سوخت كمتر در قبال جابجايی مسافر و كالای مساوی می‌باشد كه اين موضوع در راستای تدابير ويژه وزارت نفت در امر بهينه‌سازی و صرفه‌جويی مصرف سوخت كشور امتياز ارزنده‌ای بشمار می‌آيد.
فرصت‌ها
توسعه صنایعی همچون حملونقل ریلی به دلایل مختلفی انجام می‌گیرد که از آن جمله می‌توان به امنیت سیاسی و اقتصادی ایران، دسترسی آسان به منابع طبیعی منطقه و تسهیل صادرات مواد خام، طرح‌های اقتصادی چین برای دسترسی به بازار اروپا از طریق جاده ابریشم که از ایران می‌گذرد و درآمدهایی که از کریدورهای ترانزیت به‌دست می‌آیند و همپای درآمدهای نفتی هستند، اشاره کرد. در صورت انجام توافق و رفع تحریم‌ها کشور ایران در صورت سرمایه‌گذاری خارجی در ایران، این امر نیاز به داشتن بستر مناسب حملونقل ریلی دارد.
تضمین خرید خدمت
براساس قانون، راه‌آهن ج.ا.ا در قسمت‌هایی که به صورت انحصاری مصرف‌کننده خدمات باشد نسبت به خرید تضمینی خدمات اقدام می نماید.
- خدمات کشش
- توسعه خطوط دوم
- توسعه سیستم سوخت رسانی
- سیستم‌های پایش واگن
- توسعه سیستم‌های ارتباطی
تضمین بازپرداخت تسهیلات ریالی وارزی
- امکان صدور تضمین دولتی (ساورینگ گارانتی) برای پروژه‌های زیربنایی مانند خطوط ریلی، برقی‌سازی خطوط پر سرعت
- امکان صدور ضمانتنامه شرکت راه‌آهن ج.ا.ا برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی به‌ویژه در زمینه لوکوموتیو و واگن باری
- امکان مشارکت در تضامین برای اعطای تسهیلات بانکی و صندوق توسعه ملی برای سرمایه‌گذاران بخش خصوص به ویژه در زمینه لوکوموتیو و واگن باری
- تضمین انتقال مالکیت و منافع دارایی‌های ایجادشده به تأمین‌کننده مالی درصورت عدم ایفای تعهدات از طرف تسهیلات گیرنده
تضمین ریسک نرخ ارز
- انعطاف لازم در نرخ خدمات مسافری بر اساس پیشنهادسرمایه گذار
- عدم دریافت حق دسترسی از بخش مسافری
- پرداخت صرفه‌جویی سوخت براساس ماده ۱۲
بهره‌مندی از مزایای قانون توسعه صنعت ایرانگردی و جهانگردی
به استناد ماده ۵۳ قانون ششم توسعه، شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران مشمول مزایای قانون توسعه صنعت ایرانگردی و جهانگردی مصوب ۱۳۷۰/۰۷/۰۷ مجلس محترم شورای اسلامی خواهد بود.
تهدیدها
عدم پرداخت یارانه ماده ۱۲
دولت با توجه به ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید باید مبلغی تحت عنوان صرفه‌جویی سوخت تا سقف مبلغ سرمایه‌گذاری، به شرکت‌ها پرداخت کند ولی با توجه به این که پرداخت‌ها با تأخیر بیش از اندازه و به صورت ریالی پرداخت می‌شود احتمالا با گذشت زمان ارزش واقعی خود را از دست می‌دهد.
نبود راه‌سازی و راهداری مناسب
در اكثر ممالك دنيا در راه‌سازی و راهداری به‌خصوص در حملونقل ريلی تحولات كمی و كيفی به‌وجود آمده است و اين تغيير و تحول نسبت به مديرت موجود در هر كشور فرق می‌كند با همه اينكه بخش راه‌آهن عده زيادی از مهندسين و صاحبان حرفه و فن را به خود جذب كرده است ولی تا امروز آنطور كه لازم بوده است اصالت آن به عرصه ظهور نرسيده است و در بسياری از شهرها هنوز خبری از راه‌آهن نيست.
وضعيت بين‌المللی راه‌آهن ايران
برخلاف حملونقل ترانزيت جاده اي كه در ايران بسيار معمول مي‌باشد و تريلی و كاميون‌های كانتينری و يخچال‌دار مرتباً بين ايران، آسيا و اروپا در حركت مي‌باشد راه‌آهن ايران تجربه بين‌المللی زيادی ندارد.
تجارت بين المللي راه‌آهن در چهار حوزه خلاصه ميگردد
- راه‌آهن ايران ـ تركيه
- راه‌آهن ايران ـ آذربايجان (روسيه)
- راه‌آهن زاهدان ـ كويته (پاكستان)
- راه‌آهن مشهد ـ سرخس ـ تجن
از دیگر تهدیدها به طور کلی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ضعف سيستم‌های تعميرات و نگهداری استاندارد
- كمبود نيروی انساني متخصص و توزيع نامناسب آن
- كمبود امكانات در زمينه تخليه و بارگيری
- مشكلات ناشی از وابستگي تكنولوژيك به خارج از كشور (تحريم‌ها)
